Nazwa mahoń (ang. – mahogany, franc. – acajou, niem. – mahagoni/mahagoniholz) odnosi się najczęściej do zbiorowej nazwy licznej grupy różnych gatunków drewna egzotycznego (tropikalnego) w przekroju o zabarwieniu od żółto-różowego do intensywnie czerwono-brązowego. Jego jakość bywa różna – najlepsze gatunki mają intensywne, zdecydowany złoty kolor, te słabsze są jakby spłowiałe, zasiniałe i wyblakłe. Występują od Afryki (tzw. zamahoń) aż po Amerykę Środkową – Honduras, Wenezuelę, Brazylię, Meksyk, Jamajkę (mahoniowiec określany mahoniem prawdziwym lub właściwym oraz mahoniem amerykańskim). Biorąc to pod uwagę potocznie mówi się o rodzinie mahoniowatych vel mahoniowców, w której najcenniejsze gatunki pochodzą z kubańskiej odmiany Swietenia rosnący na Antylach i południowej Florydzie. Reasumując, rozróżniamy:

• mahoń właściwy (Swietenia mahogani) – najszlachetniejszy i trudny do zdobycia
• mahoń amerykański (Swietenia macrophylla) – zamiennik mahoniowca właściwego, równie szlachetny i wyraźnie usłojony o ciekawej strukturze
• mahoń afrykański – mniej atrakcyjny, ale tańszy i łatwiejszy do zdobycia; pozyskiwany z rodzaju grusz afrykańskich Entandrophragma oraz gatunku Khaya (mahoń afrykański sipo, mahoń afrykański tiama, mahoń afrykański kosipo i acajou)

Drewno mahoniu należy do gatunków rozpierzchło-naczyniowych, posiada wąskie słoje roczne i liczne drobne pory oraz duże pojedyncze naczynia, dlatego przy starych meblach bywa czasem mylone z drewnem orzecha. W zależności od rodzaju i kraju pochodzenia (ale też fragmentu pozyskania drewna z już ściętego drzewa, np z części odziomkowej przy korzeniach czy np rozwidlenia głównego pnia na dwa konary) charakteryzuje się rysunkiem płomienistym, pręgowanym/pasiastym lub piramidalnym. 

*rama od toaletowego lustra z pocz.XXw. wykonana z drewna i okleiny orzechowej wizualnie bardzo zbliżonej do drewna mahoniu

Drewno mahoniowe jest trwałym choć łupliwym/kruchym materiałem, mało podatnym na szkodniki, paczenie, krzywienie i pękanie a więc odpornym na odkształcenia. Jest też odporne na zmieniające się warunki klimatyczne, w tym na zawilgocenie i butwienie. Najsłabsze właściwości ma wspomniany mahoń afrykański, który jest lżejszy, najbardziej porowaty i podatny na wgniecenia/zadrapania. Z drewna mahoniu pozyskuje się zarówno okleiny (forniry), jak i wykorzystuje się go jako lity materiał.

*blat z litego mahoniu o układzie/rysunku piramidalnym, bardzo rzadko spotykany

W XVIII wieku mahoń masowo był wykorzystywany do produkcji stylowych mebli, przede wszystkim w Anglii (meble późnego baroku i rokoka Thomasa Chippendale’a*), stąd też okres ten określany jest przez historyków sztuki ‚wiekiem mahoniu’. We Francji popularny zaczął być w okresie klasycyzmu za panowania Ludwika XVI. 

*styl chippendale w meblarstwie stał się bardzo popularny, z uwagi chociażby na spokojną, pełną elegancji i wygody formę, stąd też – zwłaszcza na terenie Anglii i Stanów Zjednoczonych – kontynuowano produkcję mebli w jego różnych odmianach wzorujących się na oryginałach z II poł. XVIII wieku; dla tych mebli przyjęto zamienną nazwę Director Style

Znanych jest kilka odmian mahoniu: indyjski, amerykański, afrykański, kubański, australijski. Prosto usłojone, jasne odmiany są najmniej cenione w rzemiośle artystycznym, zazwyczaj też ich barwa nie ulega nasyceniu (w miarę starzenia drewno staje się wręcz blado żółte). Najszlachetniejszy i najbardziej ceniony w meblarstwie jest mahoń właściwy i jego piramidalna odmiana.

‚Mahoń piramida’ z uwagi na swoją ekskluzywność występuję przeważnie w postaci okleiny (forniru). Wyróżnia się płomienistym rysunkiem, zróżnicowaną barwą i odcieniem. W dawnym stolarstwie, głównie w XVIII wieku robiono z niego wytworne meble luksusowe, zwłaszcza w Anglii, w której był ulubionym, tzw. 'królewskim’ gatunkiem od ok 1725r..

*sekretera 'klasycyzująca’, XIX-wieczna, konstrukcja z drewna iglastego fornirowana wzorzystym mahoniem piramidalnym / mebel po pełnej renowacji, wykończony w politurze

Charakterystyczny jest też dla mebli XIX-wiecznych, zwłaszcza francuskiego stylu empire i mieszczańskiego Ludwika Filipa, którego wpływów w polskim rzemiośle odnajdziemy bardzo dużo, spotykamy go również przy klasowych sprzętach stylu Biedermeier, ale zdecydowanie rzadziej już w meblach niemieckiej ‚epoki kajzerowskiej’ z 3 ćw. XIX, w których prym wiódł na nowo orzech i dębina.

W wieku XX bardziej popularny stał się tzw mahoń 'pasiak’, nazwany tak z uwagi na swój pasiasty rysunek drewna i występujący na przemian pasiasty skręt włókien z drobnym błyszczem, czyli afrykański gatunek sapeli.

Wykorzystywany był w formie oklein do wyrobu mebli w stylu secesyjnym – rozpoznawalny jest zwłaszcza dla Warsztatów Wiedeńskich i całej secesji geometrycznej. Pasiasta odmiana mahoniu była licznie wykorzystywana przy produkcji mebli w latach 30-tych a dokładniej do okleinowania ich wewnętrznych elementów (art-decowskie kredensy, bufety, szafy…). Mahoń ten może nam się również kojarzyć i z późniejszymi meblami, a dokładniej z prl-owskimi meblościankami produkowanymi masowo w latach 70/80-tych, które były okleinowane tym właśnie bardziej dostępnym i zdecydowanie tańszym 'egzotykiem’. 

Charakterystyczny dla mebli z okresu międzywojennego jest też tzw. mahoń 'tygrysi’, czyli mahoń afrykański (najczęściej sapeli nazywany 'pommelle’) ze sfalowanym układem włókien, dający bardzo dekoracyjny rysunek, zbliżony wyglądem do brzozy płomienistej, często z resztą z nią właśnie mylony. Występujący w postaci okleiny (forniru) był wykorzystywany przy meblach neostylowych, ale także (choć sporadycznie) przy meblach w stylu Ludwika Filipa. Z uwagi na swój płomienisty, falujący rysunek usłojenia został potoczne nazwany w żargonie antykwarycznym i stolarskim mahoniem tygrysim.

*szafki okleinowane: mahonie 'tygrysim’ (po lewej) i brzozą 'płomienista’ – bejcowaną (po prawej)

*okleina mahoń 'tygrysi’

*secesyjne płyciny fornirowane 'mahoniem pasiakiem’ (sapeli)

*secesyjny barek w okleinie mahoniowej (pasiak) z początku XXw. (secesja geometryczna) / Mebel po pełnej renowacji, wykończony politurą szelakową

Pojawienie się w stolarstwie afrykańskiej i mniej szlachetnej odmiany wiązało się z coraz trudniejszym dostępem do amerykańskiego surowca (coraz większe koszta transportu przez Atlantyk i coraz większe trudności w zdobyciu tego cennego drewna), stąd też pod koniec XIXw. zaczęto poszukiwać zamiennika na innych kontynentach i natrafiono na wspomniane, mahonio-podobne gatunki, których pasiasty skręt włókien i barwa odpowiadały rzemieślniczym potrzebom. 

*’czerwony mahoń’ który spotkałam parę lat temu na Zanzibarze

MAHOŃ o rysunku PIRAMIDALNYM, zwany też mahoniem płomienistym, jest egzotycznym drewnem ze strefy podzwrotnikowej, pięknym, eleganckim i dekoracyjnym, ale z uwagi na specyficzny przebieg włókien dość kłopotliwym i kapryśnym w obróbce. Lubi pryszczyć i pękać, jest delikatny, dlatego dawnej przy fornirowaniu podklejano go cienkim płótnem a i współcześnie potrafi czasem przysporzyć kłopotu w pracy… Z uwagi na naturalne wybarwienie oraz rysunek słoi układający się właśnie w 'piramidy vel pióra’, był i wciąż jest doskonałym gatunkiem do wyrobu luksusowych mebli artystycznych.

*biurko damskie wykonane w stylu Ludwika Filipa, II poł. XIX wieku / mebel po konserwacji i naprawach odspojonej i uszkodzone okleiny mahoniowej (piramidalnej)

*szafa jednodrzwiowa w stylu Ludwika Filipa z poł. XIXw. w okleinie mahoniowej (piramida) / Mebel przed i po pełnej renowacji, wykończenie w politurze

Mahoń cudownie ożywa pod warstwami politury, która podkreśla jego zróżnicowane i kontrastowe niczym żebra zabarwienie. Dobrze się klei, obrabia i jeszcze lepiej poleruje. Podkreślenie kolorystycznych walorów drewna egzotycznego i uwydatnianie charakteru poszczególnych gatunków – przede wszystkim opisywanego mahoniu, ale też i palisandru – było wspólną cechą niemiecko-autriackiego stylu Biederemeier oraz angielskiej regencji.

 

Ciekawostki:

• mahoniowiec jest drzewem wolno rosnącym, wiecznozielonym, osiągającym wysokość ok 25m

 

• w XVI wieku hiszpańscy kolonizatorzy docenili wartości drewna mahoniowca Swietenia mahogani, kiedy zobaczyli jak tubylcy na Karaibach robią z ich pni łodzie którymi wypływali w morze

 

• uważa się, że mahoń regularnie w meblarstwie zaczął być używany około 1725 roku, choć okazyjnie na rynku angielskim był wykorzystywany od ok 1714r.

 

• pierwsze odmiany  mahoniu pochodziły z Kuby – były ciemne i ciężkie tak w wadze jak i w obróbce stolarskiej. W drugiej połowie XVIII wieku zaczęto używać odmiany z Hondurasu która była lżejsza i jaśniejsza. Częściej była używana do fornirowania gdyż jego obróbka była łatwiejsza. W dzisiejszych czasach kubański mahoń jest praktycznie nieosiągalny gdyż w latach 20tych XX wieku wycięto w pień wszystkie plantacje tam się znajdujące. Mahoń z Hondurasu i Ameryki Środkowej jest w tej chwili dostępny bardzo rzadko a jego ceny są astronomiczne. Dostępny obecnie mahoń to odmiana afrykańska – sapeli – która nie była używana przy produkcji mebli w XVIII  wieku 

 

• mahoń od zawsze był uważany za jeden z najszlachetniejszych gatunków drewna – nie butwiał w wodzie i pochłaniał energię pocisków służył więc często do budowy statków. Okręty flagowe największych morskich potęg były budowane z drewna mahoniowca. Do dziś używa się tego drewna do budowy trałowców wyławiających miny

 

• XIX wieku większość eleganckich mebli była wykonana z mahoniu nierzadko pozyskiwanego z rozbiórki starych okrętów

 

• drewnem które dobrze się barwi i potrafi zimitować mahoń jest brzoza oraz olsza; bejcowane na 'czerwone’ gatunki wdzięcznie zastępowały oryginalne egzotyki

 

Galeria mebli wykonanych z drewna i/lub w okleinie mahoniowej, z którymi miałam przyjemność pracować:

*biureczko-sekretarzyk damski w stylu Ludwika Filipa, I poł. XIX-wieczna, konstrukcja z drewna iglastego fornirowana wzorzystym mahoniem piramidalnym / mebel po pełnej renowacji, wykończony w politurze

*stół okolicznościowy/salonowy (kawowy) w stylu Ludwika Filipa, I poł. XIX-wieczna, konstrukcja z drewna iglastego fornirowana wzorzystym mahoniem piramidalnym / mebel po pełnej renowacji, wykończony w politurze

*tremo (stolik-konsola + rama z lustrem) z epoki kajzrowskiej z końca XIXw., konstrukcja z drewna iglastego fornirowana wzorzystym mahoniem piramidalnym / mebel po pełnej renowacji, wykończony w politurze

*biurko-sekretarzyk z epoki kajzrowskiej z końca XIXw., konstrukcja z drewna iglastego fornirowana wzorzystym mahoniem piramidalnym, elementy toczone wykonane z litego drewna mahoniowego

 

*francuska maszyna Bijou z blatem wykonany z litego drewna mahoniowego / po pełnej renowacji
*fotel typu berżera w stylu Ludwika Filipa, II poł. XIXw., konstrukcja z drewna iglastego obłozona drewnem mahoniowym o układzie piramidalnym / mebel po pełnej renowacji stolarskiej i tapicerskiej, wykończony w politurze

*sekretera żaluzjowa w stylu Ludwika Filipa, II poł. XIXw., konstrukcja z drewna iglastego fornirowana wzorzystym mahoniem piramidalnym